(گزارش دوم)

 مهم­ترین عوامل (نیروهای محرک) تاثیرگذار در تحولات کلان شهر تهران

در گزارش پیشین، مختصری در رابطه با مهم­ترین تحولات پیش روی جهان امروز بیان شد. کشور ایران نیز با ارتباطات گسترده در سطح جهان از تشعشعات این تحولات بی ­بهره نخواهد بود؛ بنابراین در گزارش حاضر سعی شده با تاکید بر کلان­شهر تهران بعنوان مرکز نوآوری و الگوی تحولات اجتماعی ایران، به شناخت مهم­ترین عوامل موثر بر تحولات محتوایی و فیزیکی شهرهای ایران پرداخته شود. این فرایند در ابتدا با مطالعه ادبیات تحقیق جهان و تعیین مهمترین شاخص­های تاثیر گذار بر زندگی اجتماعی قرن بیست و یکم شروع شده و در مراحل بعد با تطبیق این شاخص ها با شرایط و زمینه های موجود در کلان­شهر تهران (از طریق پرسش از شهروندان و کارشناسان شهرداری های ۲۲ گانه و همچنین بررسی طرح های فرادست مرتبط با کلان­شهر تهران) با روش دلفی سه مرحله ای در اختیار نخبگان قرارگرفته و سپس شاخص های انتخابی از طریق نرم افزار میک ­مک مورد بررسی قرارگرفته است. در نهایت شش عامل (نیروی محرک) تاثیرگذار بر تحولات کلان­شهر تهران استخراج شد. در گزارش حاضر صرفا فرایند عملکرد محرک اول تشریح خواهد شد^.

محرک اول: رشد زیرساخت‌ های فناوری اطلاعات و  ارتباطات

محرک دوم: تغییر در نحوه گذران اوقات فراغت شهروندان

محرک سوم: کم رنگ شدن ارزش ها و هنجارها

محرک چهارم: تغییر در نحوه کار کردن افراد

محرک پنجم: رشد مدیریت مبتنی بر اطلاعات و داده

محرک ششم: کاهش تخصصی شدن مکان و زمان ( جایگزینی منطقه بندی کاربری‌ها با اختلاط کاربری ها )

نتایج حاصل از این بخش در قالب روش تحلیل مسئله دپسیر(DPSIR)  در قالب چهار دسته بیان و تشریح خواهد شد:

• دسته اول بیان محرک های اصلی است که وظیفه پیشران بودن در زمینه متحول شدن کلان شهر تهران را دارند و نیروی خود را از طریق فشار بر سطح این شهر اعمال خواهد کرد(D).
• دسته دوم نیز فشارهای حاصل از نیرو های محرک هستند. در واقع اولین تاثیر محرک ها می باشند که همواره واکنش سیستم هدف و انسان را به دنبال دارد(P).
• دسته سوم تغییرات ناشی از اعمال فشاری است که بر وضعیت موجود تحمیل می شود(S).
• دسته چهارم نیز تاثیرِ تغییرات محتوایی و کالبدی مرحله قبل که در بستر سیستم مورد نظر پیاده می شود را بیان می کند(I).
• پاسخدهی و ارائه راه حل برای مسئله یا مسائل ایجاد شده توسط نیروی های محرک(R).

هدف از این بخش، ارائه تصویری نسبتا روشن از دگرگونی های محتوایی و کالبدی از کلان‌شهر تهران در عصر اطلاعات و ارتباطات است. حالتی که در آن توسعه کلان شهر تهران با کمک فضای سایبری و همپوشانی آن با فضای واقعی، به‌صورت هیبریدی و با منطق شبکه ای معنا پیدا می کند.

فرایند عملکرد رشد زیرساخت های فناوری اطلاعات و ارتباطات در تغییرات فضای کلان شهر تهران

فرایند عملکرد رشد زیرساخت های فناوری اطلاعات و ارتباطات در تغییرات فضای کلان شهر تهران

فرایند عملکرد رشد زیرساخت های فناوری اطلاعات و ارتباطات در تغییرات فضای کلان شهر تهران

تاثیر زیرساخت های فناوری اطلاعات و ارتباطات در دگرگونی فضایی کلان شهر تهران

صورت فعلی کلان‌شهر تهران از نیروهای مختلفی همچون تکنولوژی، اجتماعی، اقتصادی، سیاسی، طبیعی و امنیتی تاثیر پذیرفته است. بررسی ها نشان می دهد در طول تاریخ، بیشترین تحولات ناشی از پیشرفت های تکنولوژیکی بوده است. در هزاره سوم نیز انقلاب گسترده ای در زمینه تکنولوژی اطلاعاتی و ارتباطی به وقوع پیوسته، کلان شهر تهران مانند سایر شهرهای جهان در حال تجربه تغییرات بنیادی ناشی از این انقلاب است. با رشد و گسترش زیرساخت های فناوری اطلاعات و ارتباطات، بخش بزرگی از تعاملات حضوری با تعاملات و کنش های غیرحضوری جایگزین می شود و این امکان فراهم می شود که اجتماعات محلی نه صرفاً در کنار یکدیگر بلکه در فواصل دور دست شکل گیرند و افراد در هر نقطه ای از شهر توانایی بسیج شدن و تعامل با همدیگر را دارا خواهند بود؛ بنابراین بخشی از زندگی روزمره و اوقات فراغت شهروندان در فضای اینترنت گذرانده می شود. در این فضا مراکز مناسب برای گذران اوقات فراغت همچون مراکز تجاری و تفریحی بزرگ مقیاس شناسایی و از آن به عنوان محل گذران اوقات فراغت حضوری استفاده می شود. امروزه عضویت در رسانه های مجازی و شبکه ای، شرایط را برای همسو شدن افراد در جهت برآورده شدن خواسته هایشان فراهم آورده است. بعنوان نمونه عضویت در گروه های حامی محیط‌زیست و حقوق حیوانات از جمله مواردی هستند که امروزه در کلان شهر تهران در حال شکل گیری است.

 تحت تاثیر عصر اطلاعات و ارتباطات، جهانی‌شدن، تبلیغات فرهنگ غربی و گاها شرایط غیرعقلانی داخلی، شاهد کمرنگ شدن ارزش ها و هنجارهای سنتی، مذهبی و اخلاقی که ریشه در فرهنگ و جغرافیای تاریخی جامعه دارد، هستیم. از آثار این مورد می توان به رشد تقابل بین خانواده ها و فرزندان، افزایش آمار طلاق، افزایش چند والدی، ازدواج سفید، تمایل به هم‌جنس‌گرایی، ترجیح جوانان به مجرد زیستی، خانوارگرایی و سایر آزادی­های بدون قید و بند اشاره کرد. برخی از این آثار کاملاً واضح و برخی دیگر به دلیل عرف حاکم بر جامعه به شکل پنهانی در حال تغییر ساختار خانواده، روابط اجتماعی و ارزش های کلان شهر تهران است. آنچه که موجب نگرانیست؛ عدم آمادگی برای پذیرش، مقاومت و یا تعدیل درست این موارد است. بنابراین در سایه عدم نظارت نهادهای اجتماعی و دولتی بر فضای مجازی، هنجارها و ارزش های حاکم بر جامعه تغییر کرده و در حال ایجاد یک عرف جدید است؛ که  نتیجه آن آزادی بیشتر در روابط انسانی بخصوص روابط بین مردان و زنان است. بدین ترتیب یکی از نیازهای جدید و مناسب با این تحولات استفاده از کاربری های حوزه عمومی و فرهنگی می باشد. در نتیجه این خواسته، استفاده از سالن های سینما، کافه ها، سالن همایش و کنسرت، مکان های تاریخی و … رونق خواهد گرفت که منجر به رشد و گسترش این گونه کاربری ها در سطح کلان شهر تهران خواهد شد. همان‌طور که پیش‌تر نیز گفته شد در نتیجه تغییرات اجتماعی همچون تقابل بین خانواده و فرزندان، مجرد زیستی، ازدواج سفید، آزادی های فردی و … تمایل به استفاده از واحدهای مسکونی کوچک مقیاس نیز افزایش می یابد. بدین خاطر احتمالاً شاهد رشد ساخت‌وسازهای کوچک مقیاس بخصوص در مرکز شهر خواهیم بود.

با توجه به بنیاد مذهبی و فرهنگی جامعه ایرانی همواره در دوران گذار، بین نهادهای مذهبی و طرفدار فرهنگ ایرانی با افراد نوگرا و هنجارشکن تقابل ایجاد می شود. این تقابل در جامعه امروزی کلان شهر تهران همراه با افزایش خانواده های بدون فرزند، رشد کهنسالی، افزایش صندوق های بازنشستگی، استفاده بیشتر از حیوانات خانگی خواهد بود.  با افزایش استفاده از حیوانات خانگی، مکان های نگهداری، مراکز دامپزشکی و بهداشت حیوانات نیز افزایش خواهد یافت. همچنین در کشمکش بین تقابل ها و تضادهای موجود شاهد بنیادگرایی دینی و ملی نزد برخی افراد خواهیم بود که سعی در استفاده بیشتر از نمادها در مکان های عمومی خواهند داشت. با توجه به افزایش سطح ارتباطات و آگاهی زنان در کلان شهر تهران، مطالبات آن ها در همه زمینه‌ها در حال رشد است. برخی از این مطالبات در چهارچوب فمینیسم مطرح می شود و پدرسالاری که ریشه در جامعه ایرانی دارد، در حال کم رنگ شدن است. نتیجه این امر تغییرات اقتصادی و کالبدی همچون افزایش مشارکت و کارکردن زنان و شکل گیری فضای جنسیتی زنانه در کلان­شهر تهران خواهد بود. بنابراین تنوع در فضای شهری افزایش یافته و با توجه به تمایلات زنانه میل به زیبایی در جداره های خیابان افزایش خواهد یافت. از نظر اقتصادی رشد زیرساخت­های اطلاعاتی و ارتباطی شرایط را برای انتخاب و سفارش انواع کالاهای خاص و متنوع مهیا خواهد کرد و خرید از راه دور را نیز افزایش می­دهد. خرید و فروش های آنلاین منجر به کاهش نمایش کالاها در پشت ویترین و حجم فروشگاه ها می شود. با توجه به رشد خریدهای غیرحضوری، انتظار می رود سطح استفاده از خودروهای شخصی کمتر شود و حمل‌ونقل عمومی در اولویت قرار می گیرد.

گسترش تعاملات و کنش های مجازی باعث افزایش پیگیری در احقاق حقوق شهروندی و شفافیت عملکرد مسئولین خواهد شد و شهروندان نقش دوربین­های نظارتی را ایفا می­کنند. علاوه بر این، به دنبال تغییر عرف جامعه یک نوع تقابل بین دولت و حاکمیت با شهروندان نوگرا ایجاد خواهد شد که نتیجه آن کاهش تکلیف محوری در شهروندان، کاهش مشروعیت دولت محلی و مشارکت شهروندان، رشد اعتراضات اجتماعی و سیاسی و همچنین التهاب در فضای شهری خواهد شد. علاوه بر این با توجه به الگو شدن سلبریتیها و همگامی آنان با شهروندان، شاهد نفوذ و تأثیرگذاری آن‌ها در تصمیم‌گیری‌ها، طرح و برنامه‌ها خواهیم بود. بنابراین یکی از معضلات آینده مدیریت شهری تهران جایگزینی نظرات غیرکارشناسی سلبریتیها با نظرات متخصصین خواهد بود.

وجود زیرساخت­های عصر اطلاعات و ارتباطات بعنوان ریل این دوره عمل می­کند. بخش عظیمی از زندگی شهروندان کلان­شهر تهران وابسته به اطلاعات و داده خواهد بود. بنابراین مالکیت بر داده و اطلاعات بعنوان یک ابزار برای مدیریت، اعمال قدرت و حتی منبع درآمد مطرح می­شود و می­توان از آن بعنوان یک اهرم فشار بر جامعه نام برد. تاکید کردن بر این امر منجر به شکل گیری طبقه ای جدید از افراد نخبه و به‌تبع شکل گیری محلات جدید در کلان­شهر تهران و مناسب با افراد دارای مهارت خواهد شد. در صورت عدم توزیع مناسب زیرساخت های دیجیتالی، جامعه شهری تهران دچار نوعی شکاف بنام شکاف دیجیتالی خواهد شد و امکان ایجاد جهانی جدید بنام جهان چهارم وجود خواهد داشت ( افرادی که فاقد مهارت یا توانایی کافی در استفاده از اینترنت و فضای مجازی هستند).

تبلیغات برندها و نمادهای مختلف در فضای مجازی باعث انتقال آن­ها در فضای کالبدی جداره های خیابان و ساختمان‌ها می­شود. از طرف دیگر داده محور شدن زندگی شهری منجر به کاهش کاغذبازی های اداری و افزایش سرعت انجام امور می­شود؛ که می­تواند سطح هزینه های اداری را کاهش و افزایش رضایتمندی و عدم نیاز به بایگانی کردن پرونده ها در قفسه ها و نهایتاً کاهش حجم و دانه‌بندی ادارات را به دنبال داشته باشد. در عصر جدید شرایط برای حضور شرکت­های چندملیتی مهیا می­شود. شرط رسیدن به این مهم، تأکید بر استفاده از داده و اطلاعات بهنگام و شفاف سازی مالی است که نتیجه آن یکنواختی بیشتر کالبد تهران با شهرهای جهانی است. از نظر امنیتی نیز جرم و جنایت­هایی همچون کلاهبرداری، هک شدن حساب­ها، دسترسی به اسناد و سواستفاده های اخلاقی در سطح کلان­شهر تهران هیبریدی خواهد شد و بخشی از آن‌ها به فضای مجازی منتقل می­شود.

اطلاعاتی شدن اقتصاد می­تواند شروعی بر پایان تسلط کالبدی بانک­ها باشد و بجای آن دکل­های ارتباطی جایگزین می­شوند؛ زیرا خدمات بانکی به شکل دیجیتالی و غیرحضوری قابل انجام است. از دیگر نتایج اقتصادی این مهم رشد دورکاری، ورود افراد کم توان به بدنه اقتصاد، رشد مشاغل خانگی، افزایش فرصت کارکردن برای زنان، رشد بازارهای مالی – دیجیتالی مانند بورس و ارز، شکل گیری بازار مرکب ایجاد اشتغال در بخش جمع آوری اطلاعات و نهایتاً تغییر شیوه خرید است. عوامل فوق تأثیرات مختلفی همچون قرارگرفتن افراد خانواده در کنار یکدیگر، بهبود اوضاع اقتصادی زنان سرپرست، بازنشسته ها و افراد دارای معلولیت، اختلاط محل کار و سکونت، رونق واحدهای همسایگی، از بین رفتن روابط پدرسالاری و فرصت برای ابراز علایق، توانایی ها و خواسته های جامعه زنان فراهم خواهد شد. علاوه بر موارد فوق می­توان به سرمایه گذاری افراد در بخش­های مالی وابسته به فناوری­های دیجیتالی اشاره کرد که با تسلط قوانین دنیای سرمایه داری بر این بخش، شاهد حضور پول­های کلان و تغییرات ناگهانی در سطح شهر خواهیم بود( معمولاً ۹۰ درصد سرمایه­گذاران خرد شکست خواهند خورد). شکل گیری بازارهای مرکب باعث کاهش شلوغی بازارهای سنتی، تغییر ساخت اشتغال و تعطیلی مغازه­های کوچک مقیاس در سطح محلات و کاهش درآمد خرده‌فروشان می­شود.

جهت هوشمند شدن زندگی، حضور بیشتر وسایل الکترونیکی برای ورود، ذخیره و بازیافت اطلاعات ضروری است. بنابراین شاهد رشد مراکز و پاساژهای فروش لوازم الکترونیکی خواهیم بود. در کنار این عامل کالاهای غیرفیزیکی همچون فیلم، موسیقی و اطلاعات رونق پیدا می­کند و کاربری­های مربوطه همچون سینماهای چندبعدی، سالن‌های همایش و مکان­های عمومی مورد استقبال قرار می­گیرند. از دیگر ویژگی­های عصر جدید سرعت گرفتن تغییر و تحولات است. به‌گونه‌ای که بخش زیادی از زندگی غیرقابل پیش بینی می­شود و تغییرات شغلی، ورشکستگی، استرس و … افزایش خواهد یافت. در مجموع اثرات حاصل از اطلاعاتی شدن اقتصاد به‌صورت تغییر در نحوه استفاده از کاربری­ها و تغییر در نقشه فضایی شهر تهران همراه خواهد بود.

از دیگر فشارهای ناشی از محرک زیرساخت­های اطلاعاتی و ارتباطی در شهر تهران، تولید مکان‌های جدید در این شهر است. پیش­تر نیز گفته شد که در عصر انقلاب فراصنعتی طبقه ای از نخبگان و کارگران بدون سندیکا به وجود خواهد آمد که نیازمند محلات جدید برای سکونت هستند. با تغییر در ساخت اشتغال، نیازهای جدیدی ازجمله نیاز به گذران اوقات فراغت متناسب با سبک زندگی مدرن مطرح می­شود.  علاوه بر فضای مجازی ، پارک­های تجاری و تفریحی بزرگ مقیاس به دلیل تنوع موجود در آن و همچنین ازدحام جمعیت مورد استقبال قرار می­گیرد. در این گونه مکان­ها، انواع سبک­های زندگی، علایق و مدها به نمایش گذاشته می­شود. با توجه به قوانین حاکمیتی در کلان­شهر تهران، بسیاری از سبک­های نوین زندگی (شامل انواع روابط انسانی) به شکل نرم و پنهانی در حال رشد می­باشند که فقط قسمت کوچکی از آن قابل‌مشاهده است. بنابراین محلات و فضاهای مخصوص این افراد به شکل غیررسمی در حال شکل­گیری هستند. در زمینه تربیت و آموزش کودکان و نونهالان نیز تغییرات گسترده ای در حال وقوع است که امروزه در حال تبدیل شدن به عرف جدیدی در تهران است. بعنوان مثال درخواست ثبت نام و آموزش در زمینه های موسیقی، رقص، ورزش، نقاشی و … رو به افزایش است، این امر رشد کاربری­های مربوطه را در پی دارد. در کنار عوامل یاد شده با توجه به روند آسیب­پذیری کلان‌شهر تهران بخصوص از نظر اقتصادی و پیری جمعیت شاهد حضور بیشتر و بحران در سازمان­ها و کاربری­هایی همچون صندوق­های بازنشستگی و سازمان­های خیریه و مردم نهاد خواهیم بود.