مقدمه:

در آغازین سال ۱۴۰۱، تولید، دانش بنیان و اشتغال آفرینی، توسط مقام معظم رهبری بعنوان شعار سال انتخاب شد. شعاری که در صورت تحقق می تواند منجر به اتفاقات مثبت در ابعاد مختلف کشور شود. بسیاری از متخصصین و کارشناسان بر این باورند که با تمرکز بر اشتغال، تولید و دانش بنیان می توان بسیاری از گره های اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی را باز کرد. اعتقاد بر این است بیکاری منشا بسیاری از رخدادهای نامطلوب حوزه های اشاره شده است و بسیاری از نیازهای مردم از مسیر دانش بنیان ها تحقق پیدا میکند. از سویی دیگر، تولید موثر و چشمگیر با در نظر گرفتن کیفیت و کمیت نیز ضمن تقویت بنیان های اقتصادی یک کشور منجر به خوداتکایی، اشتغال آفرینی و در نهایت افزایش اعتماد به نفس ملی میشود.

در بخش سلامت نیز، سه حوزه تولید، اشتغال آفرینی و دانش بنیان ها، ابعاد مهم و جدی هستند که با تمرکز بر این حوزه ها، بسیاری از چالش های سلامت مردم قابلیت حل دارد. بخش های دارویی، زیست فناوری، واکسن، سلول درمانی، فناوری اطلاعات سلامت، تجهیزات پزشکی و آزمایشگاهی، داروهای گیاهی، صنایع غذایی و آرایشی بهداشتی، در بخش دانش بنیان ها، تولید و اشتغال آفرینی سلامت، بخش عمده ای را شامل میشوند که توجه بدان منجر به سرآمد شدن نظام سلامت در ایران و جهان میشود.

میز حکمرانی بهداشت و سلامت اندیشکده مطالعات اجتماعی در این نسخه، به وضعیت شناسی، آسیب شناسی، شناسایی فرصت ها و ارائه راهکارهای عملیاتی همسو با شعار سال ۱۴۰۱ ابلاغی از سوی مقام معظم رهبری خواهد پرداخت.

وضعیت شناسی دانش بنیان ها در حوزه سلامت:

هرچند آمار مکتوبی از وضعیت دانش بنیان ها در سلامت وجود ندارد اما معاون تحقیقات و فناوری وزارت بهداشت، درمان و آموزش پزشکی از فعالیت ۱۶۷۰ شرکت دانش بنیان در حوزه سلامت خبر داده است. از نظر بروندادهای توسعه فناوری سلامت، تعداد مراکز دانش بنیان در این حوزه حدود ۱۶۷۰ شرکت است. تعداد پارک‌های علم و فناوری حوزه سلامت ۱۳، تعداد مراکز رشد فناور در حوزه سلامت ۹۵، تعداد محصولات فناور دارای مجوز ۳۴۳ و تعداد ثبت اختراع در علوم پزشکی نیز ۳۳۵ مورد است. 

در بررسی‌هایی که انجام شده در حوزه توسعه فناوری سلامت در سال ۲۰۲۱ بر اساس شاخص‌های نوآورانه، ایران در میان ۱۳۲ کشور رتبه ۶۰ را کسب کرده بود که این عدد نسبت به سال ۲۰۱۴ بالغ بر ۶۰ رتبه ارتقا را نشان می‌دهد. 

ایران در سال ۲۰۱۴ در شاخص‌های نوآورانه رتبه ۱۲۰ جهان را دارا بود که خوشبختانه با رشد خوبی که داشته در سال ۲۰۲۱ به رتبه ۶۰ رسید. البته این رتبه در مقام مقایسه با تولید علم و مرجعیت علمی و همچنین ارجاعاتی که می‌شود (از مقالات) قابل قبول نیست ولی در همین ارزیابی هفت شاخص نوآوری جهانی در بروندادهای دانش و فناوری و بروندادهای خلاقیت، وضع ایران خوب است ولی در شاخص سازمان‌ها و پیچیدگی کسب و کار عملکرد خوبی نداشته‌ایم. 

نکته مهم این است که شاخص‌های نوآوری ایران در برخی موارد نظیر آموزش عالی، فارغ التحصیلی، دسترسی به تکنولوژی اطلاعات و ارتباطات، زیرساخت بومی، تشکیل سرمایه ناخالص، تولید دانش و اختراعات، مقالات علمی و مقالات قابل استناد، تولید ناخالص ملی و طرح‌های صنعتی ملی، نقاط قوت نظام سلامت در ارزیابی سال ۲۰۲۱ بوده است.

براساس گزارش های منتشر شده، چهار هزار محصول شرکت دانش‌بنیان در حوزه سلامت در بازار وجود دارد که پایگاه اصلی آن‌ها نیروی انسانی، ایده و فکر است. در این میان ۴۶۰ شرکت محصول دارند و ۶۲ شرکت صادراتی حضور دارند. یعنی (CE) استاندارد کیفیت محصول اروپا را اخذ کردند و ارزآوری دارند. این شرکت‌ها تمام ویژگی‌های یک کسب‌وکار اقتصادی را دارند. این در شرایطی است که کل عمر دانش‌بنیان در کشور حدودا ۱۰ سال است و از سوی دیگر نزدیک به ۱۰۰ سال است که کشورمان صنعتی شده ولی تنها محصولی که صادر می‌کنیم مواد خام نفتی و معدنی است.

حوزه دارویی:

توسعه صنعت دارویی کشور و رسیدن به تراز مثبت در صنعت داروسازی کشور تا ارز مورد نیاز صنعت داروسازی از طریق صادرات دارو تامین شود و هدف نهایی صنعت داروسازی ضمن حفظ بازار داخلی به سمت صادرات و ارزآوری برای کشور باشد. صادرات موتور محرک تولید است و تولید را به دنبال خود می‌کشد. امروزه ۵۵ درصد از مواد اولیه دارویی توسط شرکت‌های دانش بنیان با فناوری بالا (های تک) در داخل کشور تولید می‌شود و بیش از ۹۵ درصد مواد و لوازم بسته‌بندی هم در داخل تولید و نیاز شرکت‌های داروسازی را تامین می‌کند. در حال حاضر ۹۷ درصد از داروهای موردنیاز کشور از نظر عددی در داخل تهیه و تولید می‌شود و حدود ۳ درصد به صورت داروی ساخته شده وارد می‌شود.

در موقعت کنونی ۱۱۰ کارخانه داروسازی در کشور فعال بوده و حدود ۳۴۵ شرکت داروسازی نیز به صورت قراردادی داروی خود را در آن کارخانه‌ها تولید می‌کنند، به همراه ۷۰ شرکت مواد اولیه دارویی و ۵۶ شرکت توزیع دارو به همراه ۱۳ هزار داروخانه در مسیر تامین داروهای مورد نیاز هموطنان فعالیت می‌کنند و امروز به رغم تحریم‌ها ۶۰۰ مولکول دارویی، ۲۰۰۰ دوز دارویی ژنریک و حدود ۱۱ هزار دوز دارویی برند در ایران داریم و به لطف و توسعه دانش و صنعت داروسازی و همت داروسازان داخلی، این توان را داریم که ظرف مدت کوتاهی هر دارویی را در داخل کشور تولید نماییم.

تعداد کل شرکت های تولید کننده دارویی در کشور-۱۴۰۱

حوزه زیست فناوری:

براساس اعلام ستاد توسعه زیست فناوری، ما طی پنج سال اخیر شکوفایی صنعت دارو به واسطه زیست فناوری را شاهد بودیم به طوریکه رتبه ایران در آسیا افزایش یافت و بر اساس گزارش انکتاد در حوزه زیست فناوری در غرب آسیا رتبه اول را بدست آوردیم. در حال حاضر هم در کل آسیا جزء پنج کشور اول در حوزه زیست فناوری هستیم. اگر این رتبه ایران در حوزه زیست فناوری را با سند چشم انداز مقایسه کنیم می‌بینیم که حوزه زیست فناوری از سند چشم انداز خیلی جلوتر است و در منطقه رقیب ندارد. ایران از لحاظ علمی و تولید مقالات در کلیه علوم رتبه شانزدهم را به خود اختصاص داده و رتبه زیست فناوری ۱۲ است؛ یعنی زیست فناوری ۴ رتبه از میانگین رتبه کلیه علوم جلوتر است.

حوزه واکسن سازی:

در بخش واکسن سازی، کشور ایران بعنوان یکی از موفق ترین کشورهای ایران بوده است. بطوری که بعد از انقلاب، ایران بعنوان قطب واکسن سازی منطقه و جهان مطرح شده است. اکثر واکسن های روتین مورد استفاده در ایران نیز توسط شرکت های داخلی تولید میشود و سهم چشمگیری در صرفه جویی ارزی، انتقال تکنولوژی و … داشته است.

ایران علاوه بر تولید واکسن‌های موردنیاز برای انجام واکسیناسیون جمعیت کودکان و بزرگ‌سالان، توانسته است همین واکسن‌ها را به کشورهای آسیایی، آفریقایی و برخی کشورهای اروپایی صادر کند. ایران امروز در رتبه اول داروسازی در غرب آسیا و رتبه هفتم جهان قرارگرفته است. هم اکنون ایران در میان ۱۶ تولیدکننده واکسن کرونا در دنیا از نظر (تعداد واکسن) در رتبه ۱۱ قرار دارد و علاوه بر تولید واکسن های موردنیاز برای انجام واکسیناسیون جمعیت کودکان و بزرگسالان، توانسته است همین واکسن ها را به کشورهای آسیایی، آفریقایی و برخی کشورهای اروپایی صادر کند. ایران امروز در رتبه اول داروسازی در غرب آسیا و رتبه هفتم جهان هم قرار گرفته است.

تولید داروهای گیاهی:

طبق برآورد‌های معتبر بانک جهانی تا سال ۲۰۵۰ تجارت گیاهان دارویی به ۵ هزار میلیارد دلار می‌رسد، این میزان در سال ۲۰۲۰ نزدیک به ۲۰۰ میلیارد دلار بوده است به طوری که طبق اعلام سازمان تجارت جهانی ۷ تا ۱۰ درصد تجارت دنیا متعلق به گیاهان دارویی خواهد بود.

در حال حاضر میزان تجارت گیاهان دارویی در سراسر جهان ۱۰۰ میلیارد دلار بوده که با وجود منابع عظیم گیاهان دارویی کشورمان تنها در سال ۳۵۰ میلیون دلار از این بازار به ایران تعلق می‌گیرد. این در حالی است که طی سالیان گذشته کشور‌های مطرح دنیا تمایل زیادی برای سرمایه‌گذاری در واردات و صادرات گیاهان دارویی داشته و ایران می‌تواند این فرصت را غنیمت شمرده و گیاهان متنوع دارویی خود و فرآورده‌های آن را با دیپلماسی اقتصادی مناسب صادر کند تا از این طریق ارزآوری بخش کشاورزی بیشتر شده و کشاورزان نیز از این حرفه منتفع شوند.

تجهیزات پزشکی

یکی از مهمترین بخش های مهم برای توسعه دانش بنیان ها بویژه با رویکرد تولید، تجهیزات پزشکی است. افزایش هزینه های درمان در داخل و خارج از کشور به مثابه مشکلات حاصل از تحریم ها در بخش دارویی و تجهیزات پزشکی بخش قابل انکاری از نگرانی هاست که با رویکرد توسعه دادن دانش بنیان ها و توسعه تولید در این بخش میتوان ضمن از بین بردن موانع در تامین نیازهای سلامت مردم کشورمان، صادرات گسترده ای برای کشور رقم زد.

حجم بازار ایران رقمی حدود هفت میلیارد دلار است که سهم تولید از این عدد حدود پنج میلیارد دلار و سهم واردات دو میلیارد دلار در سال می‌باشد. ایران در رتبه‌ی اول تولید تجهیزات پزشکی در منطقه است. و بالغ بر هفتاد درصد نیاز کشور در داخل تأمین می‌گردد. سهم بازار تولید داخل تجهیزات و ملزومات پزشکی در فاصله سال ۹۷ تا ۹۹ به میزان ۲۱۳ درصد رشد داشته و شاهد کاهش ۱۰ درصدی واردات در این حوزه بوده‌ایم.