مقدمه

امروزه اقتصاد روستایی کشورهای 

در حال توسعه، از موضوعات اساسی مورد بحث در حوزه پیشرفت است. در این کشورها به دلایل مختلف، بسیاری از مردم از اثرات توزیع راهبردهای رشد و پیشرفت برخوردار نشده و این موضوع منجر به ایجاد شکاف‌های عمیق اقتصادی و اجتماعی و گسترش پدیده فقر شده است. به طور کلی، در کشورهاي در حال توسعه، روستاها در مقايسه با مناطق شهري از پيشرفت کمتري برخوردارند و سرمایه‌گذاری کافي در زیرساخت‌ها و فعاليت‌هاي اقتصادي آنها وجود ندارد، از اين رو، با چالش‌هاي جدي در زمينه ارتقاء شاخص‌هاي توسعه‌ی انسانی و اقتصادی مواجه هستند. این درحالی است که وجود روستا به عنوان يكي از مهم‌ترین پايگاه‌هاي توليد مواد حياتي و رفع نيازهاي اساسي هر جامعه است. روستاها اهرم‌هاي قدرتمند توسعه و از مراكز مهم توليد و ثروت هستند كه مي‌توان از طريق حمايت و پشتيباني از كارآفريني، خلاقيت، نوآوري و شناسايي ظرفيت‌ها و مزيت‌هاي هر منطقه و تدوين برنامه‌ریزی راهبردي و توانمندسازي جامعه روستايي به ويژه در بخش‌های كشاورزي، دامداري و گردشگری مسير توسعه را تسهيل كرد. از سوی دیگر، با توجه به ابلاغ سیاست‌های کلان اقتصاد مقاومتي توسط مقام معظم رهبري در بهمن ماه سال ۱۳۹۱ ضروري است که جايگاه روستا و روستانشينان در تحقق اين سیاست‌ها به ويژه براي مسئولين تبيين گردد و مورد توجه خاص قرار گيرد.

گزارش حاضر که بخشی از «برنامه پیشرفت منطقه‌ای روستاها و مناطق محروم کشور» است، به بررسی اجمالی از وضعیت پراکندگی محرومیت در سطح استان‌های کشور پرداخته است.

دهستان‌های کمتر توسعه‌یافته‌ی کشور

بررسی وضعیت توسعه‌یافتگی دهستان‌های کشور نشان می‌دهد، بر اساس آخرین آمار در سال ۱۳۸۸ از مجموع ۲۳۷۷ دهستان در کشور، تعداد ۱۶۰۱ دهستان به عنوان دهستان‌های کمتر توسعه یافته با ضریب ۶ تا ۹ شناخته شده‌اند که ۶۴٫۸ درصد از کل دهستان‌های کشور را دربرمی‌گیرد. در بین استان‌های کشور استان قم، البرز، تهران و سمنان دارای کمترین تعداد دهستان کمتر توسعه یافته و استان‌های فارس، خراسان رضوی، خوزستان و سیستان و بلوچستان دارای بیشترین تعداد دهستان کمتر توسعه یافته هستند. درصد دهستان‌های کمتر توسعه یافته به کل دهستان‌ها در هر استان نیز نشان می‌دهد استان‌های تهران، البرز و قم دارای کمترین و استان‌های ایلام، سیستان و بلوچستان و خراسان جنوبی دارای بیشترین درصد دهستان‌های کمتر توسعه یافته‌اند.

تعداد دهستان‌های کمتر توسعه‌یافته‌ی کشور با ضریب محرومیت ۶ تا ۹

در نمودار شماره ۱ تعداد دهستان‌های کمتر توسعه‌یافته‌ی کشور با ضریب محرومیت ۶ تا ۹ نشان داده شده است.

پراکندگی فضایی تعداد دهستان‌های کمتر توسعه یافته کشور نشان می‌دهد که متأثر از دو عامل وسعت استان‌ها و همچنین وضعیت کلی سطح توسعه‌یافتگی استان‌ها، تعداد دهستان‌های کمتر توسعه یافته نیز به تفکیک استان، متغیر و متفاوت است. به طوری که عمدتاٌ استان‌های مرکزی و شمالی با توجه به وسعت کم آن‌ها و به عبارتی تعداد کمتر دهستان و همچنین با توجه به وضعیت توسعه‌یافتگی نسبی آن‌ها در مقایسه با استان‌های مرزی، دارای تعداد کمتری از دهستان‌های کمتر توسعه یافته است. گرچه در کنار این استان‌ها برخی استان‌های مرزی مانند ایلام و خراسان شمالی نیز در بین استان‌ها با تعداد کم دهستان کمتر توسعه قرار گرفته‌اند که این موضوع عمدتاً متأثر از وسعت کم این استان‌ها و کم بودن تعداد کل دهستان‌های آن‌ها است. از طرفی برخی استان‌های دیگر مانند فارس، خوزستان، خراسان رضوی و سیستان و بلوچستان که هم از وسعت و تعداد کل دهستان‌های بیشتری برخوردار هستند و هم وضعیت کلی توسعه‌یافتگی نواحی روستایی آن‌ها در سطح پایین‌تری است دارای تعداد بیشتر دهستان‌های کمتر توسعه یافته نیز هستند (نقشه شماره ۱).

نقشه ۱: پراکنش فضایی تعداد دهستان‌های کمتر توسعه یافته با ضریب ۶ تا ۹ در سطح استان‌های کشور

درصد دهستان‌های کمتر توسعه‌یافته‌ی کشور با ضریب محرومیت ۶ تا ۹

در نمودار ۲ درصد دهستان‌های کمتر توسعه‌یافته‌ی کشور با ضریب محرومیت ۶ تا ۹ نشان داده شده است.

نمودار ۲: درصد دهستان‌های کمتر توسعه یافته کشور با ضریب محرومیت ۶ تا ۹ به تفکیک استان

پراکندگی استان‌های کشور از لحاظ درصد دهستان‌های محروم با ضریب ۶ تا ۹ نشان می‌دهد (نقشه ۲) استان‌های مرزی بیش از استان‌های غیرمرزی یا مرکزی کشور درگیر محرومیت هستند. به طوری که هفت استان اول کشور از نظر درصد دهستان‌های محروم، استان‌های مرزی هستند (شامل ایلام، سیستان و بلوچستان، خراسان جنوبی، کردستان، خوزستان، بوشهر و هرمزگان). در هر یک از این هفت استان، درصد دهستان‌های محروم (با ضریب ۶ تا ۹)، بالای ۹۴ درصد از کل دهستان‌های آن استان است. مناسب‌ترین وضعیت را نیز عمدتاً استان‌های مرکزی و شمالی کشور دارند که به ترتیب شامل استان‌های تهران، البرز، قم، مازندران، گیلان، مرکزی، اصفهان و همدان است. همچنین میانگین درصد دهستان‌های محروم کشور با ضریب ۶ تا ۹ برابر با ۶۴٫۸ درصد است. به عبارت دیگر ۶۴٫۸ درصد از دهستان‌های کشور جزء دهستان‌های محروم محسوب می‌شود.

نقشه ‏۳‑۲: پراکنش فضایی درصد دهستان‌های کمتر توسعه یافته با ضریب ۶ تا ۹ در سطح استان‌های کشور